22 stycznia 2018 roku w Pałacu Schoena – Muzeum w Sosnowcu podpisany został list intencyjny w sprawie utworzenia Instytutu Zagłębia Dąbrowskiego. Instytut prowadzić będzie działalność naukową oraz popularyzatorską związaną z przeszłością i teraźniejszością regionu. Dokument podpisali prezydent Sosnowca Arkadiusz Chęciński, dyrektor Muzeum Paweł Dusza oraz prof. dr hab. Dariusz Nawrot – kierownik Zakładu Historii Nowożytnej XIX w. w Instytucie Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, który obejmie funkcję dyrektora Instytutu.
Do współpracy z Instytutem zaproszeni będą naukowcy zajmujący się regionem oraz pasjonaci zainteresowani dziejami Zagłębia Dąbrowskiego. Planowana działalność obejmie między innymi organizację konferencji i sesji naukowych, publikacje naukowe dotyczące przeszłości Zagłębia oraz serię wydawniczą traktującą o wybitnych postaciach regionu. W planach są ponadto wystawy, wykłady oraz publikacje popularnonaukowe, a także organizacja wydarzeń związanych z promocją historii i kultury Zagłębia Dąbrowskiego oraz współczesnej aktywności gospodarczej i naukowej. Instytut ma edukować pokazując piękną i nieznaną historię regionu.
Do pierwszych zadań Instytutu Zagłębia Dąbrowskiego będzie należało przygotowanie wystawy planowanej z okazji 100-lecia odzyskania niepodległości, dotyczącej wydarzeń z listopada 1918 roku w regionie, zorganizowanie związanej z tym konferencji naukowej oraz przygotowanie programu edukacji regionalnej.
Instytut Zagłębia Dąbrowskiego rozumie zasięg terytorialny regionu, jako obszar wyznaczony przez tzw. Nowy Śląsk, czyli terytorium oderwanego od Zachodniej Małopolski i wcielonego do Prus w wyniku ostatecznego rozbioru Rzeczypospolitej. Jednak w XIX wieku obszar regionu ulegał zmianie ze względu na podziały historyczne oraz kolejne podziały administracyjne. Zagłębie Dąbrowskie, poza czasami zaboru pruskiego w latach 1795-1807, nie stanowiło nigdy rejonu administracyjnego. Nazwa Zagłębie Dąbrowskie zawsze określała region geologiczny i gospodarczy, chociaż ma on swoją odrębność historyczną, kształtowaną przez wydarzenia z XIX i XX wieku. Mianem Zagłębia Dąbrowskiego powinno się określać ziemie dawnego powiatu będzińskiego po 1867 roku, czyli Ząbkowice, Strzemieszyce, Maczki, Sosnowiec, Czeladź, Grodziec, Będzin, Dąbrowę Górniczą, Zawiercie i Myszków. W zakresie szerszym włącza się także do tego obszaru ziemie wokół Zawiercia oraz część zachodnią Olkuskiego, czyli właśnie obszar odpowiadający terytorium dawnego Nowego Śląska. Poniżej granice powiatu będzińskiego guberni piotrkowskiej.
12 lutego w Pałacu Schoena Muzeum w Sosnowcu zainaugurowano działalność Rady Dyrektorów Muzeów Zagłębia Dąbrowskiego powołanej przy Instytucie Zagłębia Dąbrowskiego. Poza kwestiami organizacyjnymi, tematem spotkania była wspólna inicjatywa przygotowania wystawy z okazji 100-lecia odzyskania niepodległości. Uczestnikami spotkania były Panie: Wioletta Lisowska – Dyrektor Muzeum Zagłębia w Będzinie, Iwona Szaleniec – Dyrektor Muzeum „Saturn” w Czeladzi, Małgorzata Borowik – Dyrektor Miejskiej i Powiatowej Biblioteki Publicznej w Zawierciu oraz Panowie: Arkadiusz Rybak – Dyrektor Muzeum „Sztygarka”, Paweł Dusza – Dyrektor Pałacu Schoena Muzeum w Sosnowcu, Damian Dawczyński – Dyrektor Miejsko-Gminnego Centrum Kultury, Sportu i Turystyki w Siewierzu, Michał Kluczewski – Dyrektor Miejskiego ośrodka Kultury w Sławkowie.
9 marca 2018 roku w Instytucie Zagłębia Dąbrowskiego powołano Zespół do spraw edukacji regionalnej. Jego pierwszymi członkami zostali: Dyrektor Centrum Doskonalenia Nauczycieli w Sosnowcu Pani Dorota Szewczyk oraz Panowie dr Paweł Duda i dr Paweł Matyszkiewicz. Pierwszym zadaniem Zespołu będzie przygotowanie materiałów do lekcji o wydarzeniach w listopadzie 1918 roku w Zagłębiu Dąbrowskim.
16 marca 2018 r. w Instytucie Zagłębia Dąbrowskiego miało miejsce spotkanie zaproszonych miłośników regionu. Powołano sześć sekcji w Instytucie, na czele których stanęli:
historycznej – dr Paweł Duda
literatury i sztuki – dr Magdalena Boczkowska
geograficzno-kartograficznej – dr hab. Robert Krzysztofik
etnograficznej – Dobrawa Skonieczna-Gawlik
edukacji regionalnej – Dorota Szewczyk
dokumentacyjnej – Joanna Bratko-Lityńska.
Zrodziła się też idea cyklicznych spotkań miłośników Zagłębia Dąbrowskiego oraz wszystkich zainteresowanych wiedzą o regionie pod nazwą „Zagłębiowskich Czwartków”, realizowanych wspólnie z Zagłębiowską Mediateką Miejskiej Biblioteki Publicznej w Sosnowcu. Pierwsze spotkanie odbyło się 26 kwietnia, a wygłoszono na nim dwa wykłady.
Instytut nawiązał także współpracę z „Dziennikiem Zachodnim”, w którym, od lutego 2018 roku w dodatku dla miast zagłębiowskich, co tydzień ukazuje się tekst dotyczący przeszłości regionu.